dr hab. Iwona Piotrowska
Dwujęzyczne nauczanie geografii wyzwaniem edukacyjnym XXI wieku
W XXI wieku kluczowym elementem rozwoju jest edukacja prowadząca do wykształcenia społeczeństwa oraz gospodarki opartej na wiedzy (Edukacja w Europie, 2003). Istotną więc rolę w procesie kształcenia społeczeństwa może spełnić także geografia, rozpatrywana zarówno jako dyscyplina naukowa, jak i przedmiot nauczania, ponieważ badając przestrzeń geograficzną wyjaśnia przyczyny i skutki jej przyrodniczego oraz społeczno-gospodarczego zróżnicowania. To zróżnicowanie przejawia się w gospodarce, kulturze oraz systemach językowych ludności zamieszkującej określone regiony. Z uwagi na fakt, iż znaczna większość społeczeństw jest obecnie dwujęzyczna (Poluszyński, 2002), pojawiło się wyzwanie dla systemów edukacyjnych realizowanych w wielu krajach, w tym Polski (Piotrowska, 2007). Tym nowym wyzwaniem jest właśnie edukacja bilingwalna (dwujęzyczna), stanowiąca określony system nauczania, w którym uczy się poszczególnych przedmiotów, w tym geografii, posługując się dwoma językami – ojczystym i obcym. Efektem takiego nauczania są wyższe kompetencje językowe, które osiągają uczniowie, kształcenie postaw zrozumienia odmienności geograficznej i kulturowej określonego obszaru językowego (Piotrowska, 2008). Wydaje się więc, że taka koncepcja nauczania geografii w odniesieniu do realiów powinna być jedną z priorytetowych, ponieważ przy współcześnie uruchamianych międzynarodowych programach edukacyjnych uczniowie mają większą szansę na kontynuowanie edukacji w innych krajach.
Dwujęzyczność w nauczaniu geografii
Dwujęzyczne nauczanie geografii może być kolejnym wyzwaniem edukacyjnym. Zjawisko dwujęzyczności, w trakcie którego dwa systemy językowe są używane alternatywnie w tym samym czasie, lecz w różnym stopniu Piegzik (2002), można rozpatrywać w wielu aspektach: społecznym, lingwistycznym, psychologicznym oraz pedagogicznym. Nauczanie dwujęzyczne w Polsce wprowadzono od roku szkolnego 1991/1992 i jako pierwsze powstały klasy dwujęzyczne z językiem francuskim, utworzone w liceach posiadających tradycję w nauczaniu tego języka. W kolejnych latach powstawały klasy angielskie, niemieckie i hiszpańskie. Merytoryczną i organizacyjną podstawą organizowania klas dwujęzycznych były porozumienia zawarte między Ministerstwem Edukacji Narodowej RP a odpowiednimi instytucjami z krajów współpracujących.
Zgodnie ze stanem prawnym (Multańska, 2002) nauczanie dwujęzyczne to nauczanie w języku polskim oraz w jednym z języków docelowych przedmiotów, odpowiednio do ramowych planów nauczania dla danego etapu edukacyjnego. Edukacja bilingwalna dotyczy co najmniej 2 lub 3 przedmiotów niejęzykowych. Najczęściej są to: matematyka, fizyka z astronomią, chemia, biologia z higieną i ochroną środowiska, elementy historii i geografii powszechnej oraz informatyka. W dwujęzycznym toku nauczania stosuje się dwa języki jako równorzędne języki wykładowe, czego efektem jest zdobycie szerokiej kompetencji komunikacyjnej i interkulturowej. Nauczanie dwujęzyczne nie może być realizowane na lekcjach języka polskiego, historii i geografii Polski oraz drugiego języka obcego.
Obecnie funkcjonuje w Polsce ponad 80 szkół z oddziałami klas dwujęzycznych i z każdym rokiem ich przybywa. Powstają nowe szkoły podstawowe i gimnazja bilingwalne, najczęściej z językiem angielskim. W publicznych liceach ogólnokształcących, a także we wprowadzonych przez reformę oświaty gimnazjach i sporadycznie w szkołach podstawowych funkcjonują klasy z językiem: angielskim, niemieckim, francuskim, hiszpańskim i włoskim jako drugim językiem nauczania. W ostatnich latach problematyka dwujęzyczności objęła także mniejszości narodowe, takie jak Białorusini, Czesi, Litwini, Rosjanie, Słowacy czy Ukraińcy (Tracz, 2007). Problematyką bilingwalizmu zainteresowani są najczęściej nauczyciele i rodzice kultur pogranicza, mniejszości etnicznych lub sami użytkownicy kilku języków obcych. Warto zwrócić uwagę, że szczególnie w obecnych czasach, przy szerokiej możliwości migracji ludności i podejmowaniu pracy w innych krajach oraz osiedlaniu się, tematyka bilingwalizmu staje się niezwykle ważną. Pojawiające się różnorodne sytuacje napięć i konfliktów wynikające właśnie z odmienności kulturowej i etnicznej może w dużej mierze pomóc zrozumieć i rozwiązać odpowiednio do tego przygotowany system edukacyjny, a z przedmiotów najbardziej przydatna wydaje się geografia.
Dwujęzyczne nauczanie geografii w odniesieniu do mniejszości narodowych w danym państwie pomaga w kształtowaniu odpowiednich postaw, tożsamości narodowej oraz respektowaniu innych kultur. I tak jak podaje Fridrich (2007) można wówczas jednocześnie mówić o międzykulturowym nauczaniu geografii, przy zachowaniu dwóch propozycji edukacyjnych: nauczania przedmiotowego i konstruktywizmu. Z międzynarodowych badań wynika, że uczniowie klas dwujęzycznych wykazują większą motywację do nauki i aktywność, większy zakres słownictwa oraz pewność i poprawność w posługiwaniu się słownictwem a także umiejętność alternatywnego wyrażania się oraz większą samodzielność i wytrwałość w pracy (Iluk, 2000).
W wyniku realizowanego procesu dwujęzycznego nauczania geografii powinno się doprowadzić do zdobycia szerokiej kompetencji komunikacyjnej i interkulturowej. Do głównych celów bilingwalnego nauczania geografii należy zaliczyć: opanowanie przez uczniów treści geograficznych w dwóch językach na równym poziomie (baza pojęciowa w dwóch językach), uzyskanie kompetencji w zakresie języka docelowego oraz osiągnięcie dwukulturowej i interkulturalnej kompetencji (Iluk, 2000). Głównym efektem takiego nauczania jest poszerzenie wiedzy o realiach krajów danego obszaru językowego, wzbogacenie wiedzy o geograficznych uwarunkowaniach działalności człowieka a także o kulturze i historii tych krajów. Najczęściej podkreślanymi efektami kształcenia geograficznego prowadzonego przez nauczycieli konstruktywistów jest umiejętność gromadzenia oraz integrowania wiedzy koniecznej do opisywania i wyjaśniania zjawisk a także dostrzegania przyrodniczych i kulturowych walorów omawianych regionów. Wiele miejsca w ostatnich latach poświęca się badaniom edukacji międzykulturowej w Polsce i innych krajach, traktując to zagadnienie jako ważne przygotowanie do łatwiejszego funkcjonowania we współczesnym świecie, otwarcie na inne kultury i przełamywanie stereotypów (Fridrich, 2007; Piróg, 2007). Pulinowa (2003) uważa, że „uświadomienie uczniom na lekcjach geografii współistnienia różnych sposobów pojmowania przez człowieka przestrzeni i czasu przybliży im zrozumienie współczesnych uwarunkowań bytowych społeczeństw zamieszkujących różne regiony na Ziemi”. Wprowadzone w nauczaniu geografii strefy /kręgi przestrzenne poznawane przez ucznia (Pulinowa, 1999) wpływają na możliwości percepcji obszaru geograficznego. Im miejsca te są dalej położone, tym bardziej abstrakcyjne. Zadaniem dla nauczyciela jest więc taki wybór regionów i tematyki, aby były one zrozumiałe. Język, w którym nauczana jest geografia niejako determinuje obszar dokładniejszych analiz i badań.
Mobilizuje do stałego pogłębiania i weryfikowania wiedzy, co zresztą jest zgodne z programem uczenia się przez całe życie (LLL – Lifelong learning) zawartym w Programie Edukacja i Szkolenie 2010 (Edukacja w Europie, 2003). Opracowane kompetencje kluczowe dla uczenia się przez całe życie nakreślają wyzwania, które powinna realizować geografia, również nauczana dwujęzycznie. Do omawianych kompetencji kluczowych zalicza się: 1. Porozumiewanie się w języku ojczystym; 2. Porozumiewanie się w językach obcych; 3. Kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne; 4. Kompetencje informatyczne; 5. Umiejętność uczenia się; 6. Kompetencje społeczne i obywatelskie; 7. Inicjatywność i przedsiębiorczość; 8. Świadomość i ekspresja kulturowa (Program Edukacja i szkolenie 2010, MEN, 2006).
UE zakłada, że w 2010 r. wszyscy absolwenci szkół średnich II stopnia będą porozumiewać się biegle w co najmniej dwóch językach obcych. Takie założenie tym bardziej jest argumentem za edukacją dwujęzyczną różnych przedmiotów, w tym geografii, w szkołach. Programy europejskie wyraźnie informują, że „nauczyciele są kluczami do wprowadzania zmian” (Szkoły na miarę XXI wieku, 2007). Zaangażowanie nauczycieli jest kluczem do sukcesu każdej szkoły i są pośrednikami pomiędzy szybko zmieniającym się światem a uczniami. Szczególnie zagadnienia geografii społeczno-gospodarczej stwarzają doskonałą okazję do rozbudowywania elementów interkulturowych, uwypuklania zagadnień specyficznych i skomplikowanych, które determinują pokojowe istnienie współczesnego świata. Obserwacja różnorodnych kultur i krajów pokazuje, że bardzo łatwo naruszyć niezależne współistnienie. Różnice są bardzo czytelne w odniesieniu do kręgów kulturowych, czy też jak pisał Huntington (2000), kręgów cywilizacyjnych, w obrębie których widoczne są określone wartości, podejścia do świata i drugiego człowieka.
Literatura:
Edukacja w Europie: różne systemy kształcenia i szkolenia – wspólne cele do roku 2010, 2003. Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji. Warszawa.
Fridrich, Ch., 2007. Znaczenie mniejszości jako temat w międzykulturowym nauczaniu geografii – analiza z punktu widzenia nauczyciela. [w:] W. Osuch (red.), Wybrane problemy edukacyjne i kulturowe niektórych mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce i Europie. Projekt Comenius 2.1 CENTIME, Kraków.
Huntington, S. P., 2000. Le Choc de civilisations. ?d. Odile Jacob. Paris.
Iluk J., 2000. Nauczanie bilingwalne. Modele, koncepcje, założenia metodyczne. Wydaw. Uniw. Śląskiego, Katowice.
Multańska, M., 2002. Nauczanie dwujęzyczne w polskim systemie oświaty. [w:] Języki obce w szkole – Nauczanie dwujęzyczne. CODN. Warszawa.
Piegzik, W., 2002. Nauczanie ku dwujęzyczności. [w:] Języki obce w szkole – Nauczanie dwujęzyczne. CODN. Warszawa.
Piotrowska I., (w druku). Geograficzna edukacja bilingwalna/dwujęzyczna, Akademia Pedagogiczna, Kraków.
Piotrowska, I. 2007. Cognitive and application aspects in the bilingual teaching of geography. W: K. Donert, P. Charzyński, Z. Podgórski (red.), Teaching Geography in and about Europe. Geography in European higher education, 4. Herodot Network & Association of Polish Adult Educators, Liverpool-Toruń.
Piotrowska, I. 2008. Dwujęzyczne nauczanie geografii wyzwaniem edukacyjnym XXI wieku. Sosnowiec. W: A. Hibszer (red.), Polska Dydaktyka Geografii – Idee, Tradycje, Wyzwania. WNOZ UŚ, Sosnowiec.
Piotrowska, I. 2008. Wartości poznawcze i aplikacyjne geografii w nauczaniu dwujęzycznym. W: G. Janicki, M. Łanczot (red.), Geografia i Wartości. Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Piróg, D., 2007. Edukacja międzykulturowa w polskiej szkole – stan, potrzeby oraz wyzwania (rozważania teoretyczne i wyniki badań. [w:] W. Osuch (red.), Wybrane problemy edukacyjne i kulturowe niektórych mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce i Europie. Projekt Comenius 2.1 CENTIME, Kraków.
Polska na tle innych państw członkowskich UE w realizacji Programu Edukacja i szkolenie 2010. Materiał opracowany przez MEN, Departament Współpracy Międzynarodowej, Warszawa, 2006.
Poluszyński B., 2002. Współczesny świat, Europa i Polska a języki i polityka językowa w XXI wieku. Języki obce w szkole – Nauczanie dwujęzyczne. CODN. Warszawa.
Pulinowa, M.Z., 1999. Związek ucznia z Ziemią, czyli o kształtowaniu tożsamości w edukacji geograficznej. Geografia w Szkole, 4.
Pulinowa, M.Z., 2003. Ziemia jako wartość w edukacji dziecka. [w:] B. Dymara, M. Łopatkowa, M.Z. Pulinowa, A. Murzyn (red.), Dziecko w świecie wartości, cz. II, Kraków.
Strachanowska I. M., 2002. Interkulturowi czy bilingwalni? Języki obce w szkole – Nauczanie dwujęzyczne. CODN. Warszawa.
Szkoły na miarę XXI wieku. Dokument roboczy Służb Komisji, Komisja Wspólnot Europejskich UE. Bruksela, 2007.
Tracz, M., 2007. Rozwój szkolnictwa dla mniejszości narodowych i grup etnicznych w Polsce. [w:] W. Osuch (red.), Wybrane problemy edukacyjne i kulturowe niektórych mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce i Europie. Projekt Comenius 2.1 CENTIME, Kraków.